Wat zijn de beloftes van Shell waard?

Begin februari was er landelijk commotie rondom Shell en de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). In het jaarverslag 2017 van Shell Nederland ontdekteTrouw-journalist Jan Kleinnijenhuis dat het moederbedrijf stilletjes de financiële navelstreng met aardgasdochter NAM had doorgeknipt. In een bijzinnetje werd de zogeheten 403-aansprakelijkheidsverklaring subtiel naar de prullenbak verwezen.
Het gevolg van die intrekking is dat niemand Shell nog kan verplichten te betalen voor de aardbevingsschade in Groningen, die sindsdien geconstateerd is. Dit werpt de vraag op: als Shell niet betaalt, wie dan wel?
De NAM is blut
Eind vorig jaar maakte minister Eric Wiebes van Economische Zaken & Klimaat bekend dat de NAM en het Centrum Veilig Wonen wegens wanprestaties niet langer het aanspreekpunt zullen zijn voor aardbevingsschade. Slachtoffers kunnen zich nu direct bij de Staat melden. Ergens is dat ook handiger: de NAM en de Staat hadden sowieso contractueel vastgelegd dat ze respectievelijk voor 36 en 64 procent van de schadekosten verantwoordelijk waren.
Maar zal de NAM überhaupt nog wel íets kúnnen betalen? In 2017 keerde het bedrijf nog 613 miljoen euro uit aan aandeelhouders Shell en ExxonMobil. Waarschijnlijk is dat voor het laatst: minister Wiebes heeft beloofd dat de gaswinning uiterlijk per oktober 2022 naar 12 miljard kuub gaat. En in 2030 gaat die gaskraan zelfs helemaal dicht.

De miljarden euro’s aan schadevergoeding die de staat zal voorschieten, áls ze dat al doet, kunnen dus na verloop van tijd alleen (gedeeltelijk) terugbetaald worden door Shell en Exxon. Maar zullen die dat ook doen?

Meest winstgevende bedrijf

In de week dat Trouw het bijzinnetje in het jaarverslag van Shell Nederland over 2017 ontdekte, rapporteerde Royal Dutch Shell een meer dan verdubbelde winst: zo’n 13 miljard euro. Hiermee bevestigde het bedrijf zijn reputatie als meest winstgevende in Nederland, en stak het tevens NAM-partner ExxonMobil naar de kroon als grootste winstmaker in de energiesector wereldwijd.

Dertien miljard euro is maar een fractie van de astronomische winst van 30 miljard euro die ExxonMobil in het olieprijs-piekjaar 2008 binnenhaalde. Volgens Pierre Andurand, een van ’s werelds bekendste hedgefondsmanagers gespecialiseerd in olie, gaan de olieprijzen binnenkort echter weer flink omhoog. Shell is dan ook optimistisch: ‘We betreden 2018 met vertrouwen, toegewijd aan het leveren van sterke rendementen,’ aldus topman Ben van Beurden tegen aandeelhouders tijdens zijn presentatie van de resultaten van het vierde kwartaal, op 1 februari 2018.

Shell is wel geschrokken door alle commotie rondom het intrekken van de aansprakelijkheidsverklaring. Daarom heeft het de schriftelijke verplichting om financieel bij te springen vervangen door een mondelinge garantie: ‘Shell staat garant als de NAM niet kan betalen,’ zei Marjan van Loon in een uitzending van het televisieprogramma Jinek in januari.

Volgens het Algemeen Dagblad is Van Loon de leukste directeur van Shell Nederland ooit. ‘Ze komt niet uit het old boys network, en is ook geen man. Het is een vrolijke Brabantse die met ogenschijnlijk gemak alle ballen in de lucht houdt.’ Of dit Van Loons woord ook het betrouwbaarste ooit maakt, valt te bezien.

De Leidse hoogleraar ondernemingsrecht en zelfstandig advocaat Steef Bartman, die ook aanwezig was bij de hoorzitting met de oliereuzen in de Tweede Kamer begin februari, heeft er in elk geval weinig vertrouwen in. ‘Sinds de intrekking van de 403-verklaring zitten Shell en ExxonMobil juridisch volledig vrijblijvend in het Groningen-overleg met de Staat. Dat is heel bewust gebeurd,’ zegt hij.

Dat ze ieder voor 50 procent aandeelhouder zijn, verplicht de oliemaatschappijen juridisch immers tot niets. Net zomin als iemand met twintig aandelen Toyota ergens toe verplicht is, mochten de batterijen van de nieuwe Toyota Prius exploderen. Een aandeelhouder is niet aansprakelijk en niet draagplichtig voor schade veroorzaakt door het bedrijf waarin zij aandelen houdt.

Enige eventuele bereidheid van de oliereuzen om bij te dragen aan de schade in Groningen, valt dus onder de hoogst vrijblijvende categorie ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’. Bartman: ‘Omdat de omvang van de totale schade nog lang niet vaststaat, voorzie ik dat het draagplichtoverleg met Shell en Exxon nog wel maanden, zo niet jaren, kan duren. Bovendien: het is lastig duwen met een touwtje.’ Met andere woorden: in een vrijblijvend samenwerkingsverband kan Wiebes de oliereuzen nergens toe dwingen.

Shareholder value

Wie wil weten hoe ExxonMobil ‘maatschappelijk ondernemen’ in het verleden heeft opgepakt, hoeft alleen maar te kijken naar de republiek Tsjaad. Daar betaalde het oliebedrijf in 2006 genoeg oliedollars aan alleenheerser Idriss Débyom zich uit het ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’-contract te kopen. Dit contract was ExxonMobil eerder met Déby en de Wereldbank aangegaan om in het land tot oliewinning te kunnen komen.

Het resultaat: Exxon wint nu olie in Tsjaad, terwijl het land een grotere puinhoop is dan voor Exxons komst. Het lijkt niet waarschijnlijk dat ExxonMobil het Groningen-overleg heel anders ingaat.

Het is daarnaast onvermijdelijk dat deze harde, Amerikaanse ‘winst-boven-alles’-mentaliteit van Exxon ook die van Shell zal beïnvloeden. De twee bedrijven lijken de laatste jaren steeds meer in een nek-aan-nek race verwikkeld wie het meest winstgevende oliebedrijf ter wereld is.

In het ergste geval kan het overleg tussen de Staat en de bedrijven klappen. Dan zal Eric Wiebes moeten uitleggen hoe de Nederlandse overheid niet alleen aanspreekloket voor de schade is geworden, maar ook voor honderd procent voor deze schade opdraait. En: hoe de Staat dit kan/zal betalen. Aangezien Wiebes hoogstwaarschijnlijk het afschaffen van de dividendbelasting voor onder meer Shell gebruikt heeft als wisselgeld voor het stoppen met de gaswinning, lijkt dit worst case-scenario minder ver van de realiteit te liggen dan we allemaal hopen. Wiebes is het overleg rond Groningen met Shell immers gestart door het bedrijf een flinke zak geld te geven; dat voorspelt weinig goeds voor zijn onderhandelingskunsten.

Lakmoesproef

De mondelinge garanties van Marjan Van Loon verplichten Shell Nederland op dit moment dus tot niets. Juridisch is Shell pas weer gebonden aan de schulden van de NAM, als aan de zogenaamde ‘twee handtekeningen-clausule’ voldaan is. Dat wil zeggen: voor de bestuurders van Shell Nederland BV is het juridisch pas mogelijk de vennootschap te binden, wanneer tenminste twee bestuursleden akkoord gaan. Dus niet alleen President-commissaris Marjan van Loon, maar ook Gerald Schotman, gevolmachtigde van de NAM en bestuurslid van Shell Nederland, zal zijn handtekening onder een nieuwe aansprakelijkheidsverklaring moeten zetten.

Hoogleraar Bartman heeft in januari een document opgesteld, dat juridisch handen en voeten geeft aan deze voorwaarde. Hij wilde mevrouw Van Loon tijdens de parlementaire hoorzitting hiermee niet publiekelijk onder druk zetten. Inmiddels zijn we echter alweer drie maanden verder, zonder noemenswaardige vooruitgang.

Follow The Money publiceert dit document daarom hier, met instemming van professor Bartman, in de hoop dat politici en/of maatschappelijke organisaties ermee naar Shell Nederland en de NAM gaan. Het document kan worden gebruikt als een soort lakmoesproef: wanneer Marjan van Loon meent wat ze zegt, moet het vrij eenvoudig zijn om de handtekeningen van de beide bestuursleden van Shell Nederland onder dit papier te krijgen. Zo niet, dan wordt duidelijk dat de mondelinge ‘Jinek-garantie’ van mevrouw Van Loon niet meer dan een uitspraak voor de Bühne is geweest. En dan wordt het betalen en verhalen van de schade in Groningen een ontzettend lang verhaal, want de Staat heeft de benodigde miljarden niet. Daarmee staat niet alleen de veiligheid van Groningen, maar ook het vergoeden van de geleden materiële schade volledig op losse schroeven.