De Nederlandse natuur door de eeuwen heen
Bespreking van ‘Het bedwongen bos – Nederlanders en
hun natuur’ van Dik van der Meulen Auteur: Kevin
Prenger 30 mei 2022 Boekbesprekingen
6 minuten leestijd Sprielderbos bij Ermelo (CC BY-SA 4.0 - Txllxt TxllxT - wiki)
In de Nederlandse natuur is de menselijke hand voor de
leek meestal niet direct zichtbaar, maar wel overal aanwezig. Alles wat groeit
en leeft in onze bossen, heiden, duinen, graslanden en moerassen is sterk
beïnvloed door menselijke activiteit, soms van recente datum en soms van eeuwen
geleden.
Heidegebieden en zandverstuivingen ontstonden al in
de Middeleeuwen door het
plaggen van de bodem en overbegrazing door vee. Bossen werden in de negentiende
eeuw aangeplant met grove dennen voor de houtkap en om verzanding tegen te gaan.
Edelherten en wilde zwijnen werden uit het buitenland geïmporteerd toen ze in de
negentiende eeuw in eigen land door overbejaging (vrijwel) uitgestorven waren.
En dan zijn er bijvoorbeeld ook nog de moeflons, een exotisch schapenras dat in
de twintigste eeuw op de Veluwe werd uitgezet, en de met grote grazers gevulde
en in onze eigen tijd gecreëerde ‘nieuwe natuur’. Niets is zo natuurlijk als het
lijkt.
Heide in het Wekeromse Zand (CC
BY-SA 3.0 –
Rasbak – wiki)
In Het
bedwongen bos beschrijft neerlandicus en schrijver Dik van der Meulen (1963)
hoe de Nederlandse natuur van de prehistorie tot
nu beïnvloed is door menselijk handelen. De eerste druk verscheen in 2009. De
herziene editie uit 2022 is aangevuld met een geactualiseerde inleiding en een
laatste hoofdstuk over de afgelopen tien jaar. Het is de voormalige
CDA-politicus Henk Bleeker die in het slothoofdstuk een prominente rol speelt.
Als staatssecretaris voor landbouw, visserij, natuur en buitenlandse handel in
het kabinet-Rutte I bezuinigde hij fors op natuurbeheer en -ontwikkeling. Hij
zette een streep door de Ecologische Hoofdstructuur, het slechts ten dele
uitgevoerde plan om natuurgebieden in Nederland met elkaar te verbinden zodat
wilde dieren zich door het hele
land kunnen verplaatsen om voedsel te vinden en zich voort te planten. Volgens
de schrijver zijn de negatieve gevolgen van Bleekers beleid nog altijd merkbaar.
Klimaatverandering en het stikstofoverschot werken
tegenwoordig nog veel minder in het voordeel van de natuur. Eikenbomen sterven
af door droogte en stikstofneerslag. Jonge vogeltjes breken hun pootjes als
gevolg van een kalktekort in de door stikstof verzuurde bodem. De
natuurliefhebber zou er depressief van worden.
Beekbergerwoud
Dat menselijke activiteiten al eeuwenlang de veroorzaker zijn van de
teloorgang van natuur, bewijst Van der Meulen aan de hand van de
ondergang van het Beekbergerwoud nabij Beekbergen in Gelderland. Dit
laatste stukje oerbos in Nederland werd in de eerste helft van de
negentiende eeuw ontgonnen. Omwonenden hadden de plantengroei in het
moerasachtige woud weliswaar beïnvloed door bomen te kappen voor
haardhout, maar de natuur was hier ontstaan zonder toedoen van de mens.
Er stonden elzenbomen van 30 tot 40 meter hoog en je kwam er in grote
aantallen planten tegen die je elders in het land niet of nauwelijks
zag, zoals de slanke sleutelbloem en knikkend nagelkruid. Toen het
besluit viel om de woestenij in cultuur te brengen, kwam niemand
daartegen in verzet. Arbeiders zwoegden drie jaar in het zompige en
moeilijk toegankelijke gebied totdat op 10 juni 1871 de laatste boom
werd geveld. De ontginning werd door velen beschouwd als vooruitgang. De
auteur haalt de rentmeester aan die belast was met de uitvoering en die
in 1874 vaststelde dat de ontoegankelijke wildernis was veranderd…
Beekbergerwoud bij Apeldoorn (CC BY-SA 3.0 – Apdency – wiki)
“…in
eene der schoonste boerderijen in Nederland
Dat de auteur neerlandicus is, blijkt uit zijn grote aandacht
voor de literatuur in dit boek. De schrijver stelt vast dat de natuur in de
Middeleeuwen en ook nog lang daarna vooral werd beschreven als goddelijke
creatie. Een voorbeeld dat hij aanhaalt is het door de West-Vlaamse monnik
tussen 1265 en 1270 geschreven Der
naturen bloeme. Van der Meulen noemt het “een lofdicht op God”, maar ook
“een rariteitenverzameling die alle clichéopvattingen over die periode lijkt te
bevestigen”.
Hij legt uit: ‘Der naturen bloeme’ lijkt een
waarschuwing te zijn voor de reisluchtige middeleeuwer. Die kon, als hij zich te
ver van huis waagde, op een draak stuiten, een griffioen, een mantichora, een
pegasus of een andere exoot die zich bij voorkeur met mensenvlees voedde.
Der naturen bloeme’ van dichter
Jacob van Maerlant
Jac. P. Thijsse
Na naar nog meer relevante middeleeuwse en latere
publicaties over de natuur verwezen te hebben, brengt de auteur de onderwijzer
en natuurbeschermer Jac. P. Thijsse (1865-1945) ter sprake. In de eerste helft
van de twintigste eeuw speelde hij een onuitwisbare rol bij het vergroten van de
publieke belangstelling voor de natuur in Nederland. Van der Meulen schreef over
hem een in 2018 verschenen
portret en ook in Het bedwongen bos komt de natuurpropagandist telkens weer
aan bod.
Thijsse wilde dat jong en oud in Nederland er zelf op uit trok in de natuur om
deze zelf te beleven. Hij schreef op luchtige wijze over planten en dieren,
waarbij hij veelvuldig putte uit zijn eigen ervaringen en anekdotes met evenveel
gemak aanhaalde als biologische feiten. Van der Meulen haalt een fragment aan
waarin Thijsse smakelijk vertelt over hoe hij en zijn vrouw tijdens een
fietstocht verzeild raakten in een zwerm vliegen. Hij noemde ze…
“…kleine vinnige diertjes, als ze krijgen wat ze verdienen, dan hebben ze zeker
een onuitsprekelijken, langen, Latijnschen naam en ik denk wel, dat hun larven
leven in koemest of anders in veenmodder”.
Van der Meulen concludeert over het werk van Thijsse:
“Waar zijn voorgangers zich verloren in dweperigheid, eindeloze opsommingen van
dieren en planten en lofzangen op God, die het allemaal toch maar bij elkaar had
geschapen, viel Thijsse telkens weer op door dit soort relativerende passages.”
Het waren de door Thijsse samengestelde albums met natuurplaatjes, die zaten
verpakt bij de producten van Verkade, waarmee hij het grootste publiek bereikte.
Van der Meulen noemt de albums “de rijkste natuurzang uit de Nederlandse
geschiedenis”. “Met de ontbijtkoek”, zo concludeert hij, “drong de natuur
woningen binnen waar voorheen nooit iemand had stilgestaan bij het zingen van de
lijster of het uitlopen van de hazelaar.”
Boskabouter
Van der Meulen is vol lof over het werk van Thijsse,
maar noemt ook verschillende andere schrijvers en anderen die bijdroegen aan het
vergroten van de liefde voor de Nederlandse natuur. Een verrassende
pleitbezorger voor de natuur is Jean Dulieu, de geestelijk vader van Paulus de
Boskabouter. Het fictieve personage woont in een idyllisch woud met sprekende
wilde dieren. Van der Meulen licht toe:
“In een interview in de jaren zeventig vertelde Dulieu
dat hij op Terschelling zag ‘hoe alles grondig wordt vernield door ruilverkaveling.
Hekjes weg, slootjes weg, houtwal weg. […] Paulus protesteert doorlopend tegen
dit soort zaken.’ In de ogen van de auteur was de kabouter dan ook meer dan een
vriendelijke kinderboekenheld. ‘Paulus is een natuurbeschermer van het eerste
uur. Dat speelt onopvallend door al die verhaaltjes heen.’”
Ruilverkaveling
De ruilverkaveling van na de Tweede
Wereldoorlog was goed voor de agrarische productiviteit maar funest voor de
natuur en het cultuurlandschap in Nederland. “Tussen 1924 en 1985 werd een
gezamenlijke oppervlakte van 1.490.520 hectare verkaveld”, aldus Van der Meulen.
“Overal in Noord-Brabant, de Achterhoek en Twente zijn
hagen vervangen door eindeloze rechte asfaltstroken, zodat je je vaak in de
Noordoostpolder waant, in plaats van in een eeuwenoud cultuurlandschap.”
Interessant is ook de aandacht voor hoe er in de eerste helft van de twintigste
eeuw binnen politieke bewegingen
naar natuur werd gekeken. Zo beschrijft Van der Meulen zijn bezoek aan een
locatie op de Veluwe, waar voor de Tweede Wereldoorlog socialistische jongeren
bij elkaar kwamen in de natuur. Ook vertelt hij over de rol die natuur speelde
binnen de nationaalsocialistische beweging. “Beschermd moet de natuur worden
door tucht en burgerzin”, zo citeert de auteur uit het programma van de NSB uit
1931, “gepaard aan zeer strenge bestraffing (streng tuchtschool- of
tuchthuis-regime) van opzettelijk vernielen.” In bezettingstijd werden er
daadwerkelijk enkele maatregelen genomen ter bescherming van de natuur, zoals de
Vogelwet van 1944 die bepaalde dat wilde vogels niet meer in gevangenschap
mochten worden gehouden. Met onder meer de bouw van bunkers in de duingebieden
langs de Nederlandse kust en de houtkap voor de Wehrmacht deden de
nationaalsocialisten de natuur echter veel meer kwaad dan goed. “Opvallend was
hoe weinig de Duitsers zich aantrokken van de onder hun regime aangescherpte
vogelwet”, zo constateert de auteur ook. “Ze roofden op het onbewoonde
Waddeneilandje Griend duizenden eieren van sterns die daar broedden, alleen maar
om ze op te eten.”
Natuurwaardering
De somber stemmende aantasting van de natuur in heden
en verleden loopt als een rode draad door het boek heen, maar gelukkig is niet
elke bladzijde gevuld met droefenis. De schrijver concludeert dat aangevoerd
door onder andere Thijsse en de door hem opgerichte Verenging Natuurmonumenten
de waardering voor de natuur in Nederland in de twintigste eeuw enorm is
gegroeid. Natuurbescherming staat tegenwoordig, in tegenstelling tot in de tijd
toen het Beekbergerwoud werd gekapt, wel op de politieke agenda.
Wat ook zorgt voor luchtigheid is dat Van der Meulen
veelvuldig zijn eigen ervaringen in de natuur aanhaalt, waarmee hij in de
voetsporen treedt van de grote Thijsse. Hij doet scherpe observaties over de
achteruitgang van de natuur, maar zet zichzelf niet neer als belerende
natuurkenner die zich opwindt over de verdwijning van een zeldzaam
heidebloemetje. Hij toont zich een goed geïnformeerde, maar objectieve
natuurliefhebber die ook anderen hun zegje laat doen, zoals natuurbeheerders en
de voormalige landbouwminister Cees Veerman – een CDA’er (en boerenzoon) die het
beter met de natuur voorhad dan ‘Cowboy Henk’. Door de Nederlandse natuur vanuit
een veelzijdig perspectief te belichten, is Het bedwongen bos een lezenswaardige
publicatie voor een breed publiek van geschiedenis- en natuurliefhebbers.
BRON:
https://historiek.net/de-nederlandse-natuur-door-de-eeuwen-heen/149348/